بوش و جنگ برضد تروریزم

بخش چهارم

طالبان

نظراجمالي برچگونگي ظهور گروه طالبان:

طالبان والقاعده دو پدیدهٔ بهم مرتبط در بازی بزرگ جدید قدرتهای بزرگ جهانی درافغانستان تلقی میگردند. این دو گروه محصول نامیمونتخاصم دوابرقدرت در میدان رقابت جهانیست. در میدان رقابتی که یکی ازین ابرقدرتها ازهم فروپاشید و دیگری، مست از بادهٔ پیروزی بررقیب دیرینه و دشمن خونی اش، عرصه را برای تاخت وتازهای بیشتر و برافروختن منازعات گوناگون درگرو منافع بزرگ سیاسیواقتصادی خویش قرار داد.

در سه بخش نخست این نوشته، بریورش بزرگ نظامی ایالات متحده و متحدینش برعراق مکث کردیم. گرچه این رویداد ها، دوسال پس ازتهاجم نظامی امریکا وناتو برافغانستان رخ داده بود، اما باآنهم پرداختن به آنرا قبل ازبررسی مقابلهٔ امریکا با طالبان والقاعدهدرافغانستان ترجیح دادم تا بتوانم برفصل طالبان به نسبت آنکه مربوط به افغانستان میگردد، مکث مفصلتری داشته باشم.

پیش ازهمه ببینیم که طالبان کیها هستند و چگونه وارد عرصهٔ تعاملات سیاسی ونظامی افغانستان شدند:

کشورما افغانستان که تا نخستین سالهای دههٔ پنجاه خورشیدی ازثبات و امنیت قابل توجهی برخورداربوده و عضو فعال نهضت عدمانسلاک بود، همواره درمنازعات منطقوی وبین المللی، سیاست بیطرفی مثبت وغیرجانبدارانهٔ خود را تعقیب میکرد، ناگهان با رخداد هایبس مهمی روبروگردید وخود به عرصهٔ رقابت های قدرتهای بیرونی مبدل گردید. این رقابتها که ازخصلت منطقوی وبین المللیبرخورداربودند، محصول عملکرد نادرست و مملوازاشتباهات بزرگ سیاستمداران داخلی ما بود که باعث کشانیدن پای انبوهی ازکشورهای منطقه وجهان در میدان بازی های سیاسی درافغانستان گردیدند. رهبران سیاسی کشورما پس از ساقط شدن رژیم سلطنتی،نتوانستند دربین خود ودربین احزاب، سازمان ها وتنظیمهای خود اتحاد، همبستگی و همگرائی را بقوام برسانند و چون یک کتلهٔ واحدواردکارزارسیاست ورهبری کشور شوند، فلهذا بازیگران بیرون ازمرزبا استفادهٔ ازین ضعف بزرگ، هرکدام بنوبهٔ خود وارد میدان شدند وبه زعم و دلخواه خود آنهارا به بازی گرفتند و سیاست دیکته را که تبلوری ازمنافع خود شان درآنها نهفته بود، درپیش گرفتند. بابرهم خوردنتعادل بازی بنفع بیرونی ها و بضررخودیها، زمینهٔ نفوذ وحضورقدرتهای بیرونی درافغانستان بصورت روزافزونی گسترش یافت.

این پروسه که متأسفانه تاکنون نیزادامه دارد، باعث بسا دگرگونیها هم در افغانستان وهم در منطقه وجهان گردید: ابرقدرت شوروی ازهمپاشید، پاکستان به یک قدرت قابل اعتنای منطقوی مبدل گردید و ایالات متحدهٔ امریکا که عرصهٔ تاخت وتازبرایش بی رقیب مانده بود،علیرغم انکه درگیررویدادهای خونباری نیزگردید، اما سرنخ تمام این رویداد ها را کماکان دردست داشته و چه بسا که خود مهمترین عامل،باعث وطراح آن رخدادها نیزبوده واست.

بهرحال چنانکه درسطور بالا گفتم که در میدان رقابت و رویاروئی دو ابرقدرت جهانی درافغانستان، ابرقدرت شوروی ازهم فروپاشید وعرصه برای امریکا خالی ماند، پیامد این فروپاشی درنخستین سالهای دههٔ نود، در جملهٔ انبوهی ازدگرگونیهای دیگر، درافغانستاننیزرژیم تحت رهبری دکتورنجیب الله راکه سالهای متواتری بامقاومت مجاهدین درگیربود، بدنبال یک برنامهٔ همه جانبه وگسترده ئیمشترک روسیهٔ پس از شوروی، پاکستان، ایران وعربستان سعودی باسازماندهی عمل کودتائی ازدرون، به سقوط مواجه ساخت وبخشیازگروههای مجاهدین، درتبانی وسازش باکشورهای متذکره وتکیه برامکانات اداره های استخباراتی آنها درکابل به قدرت رسیدند.

این برنامه بقدری ناشیانه وغالباً باعجله تنظیم گردیده بود که نتوانسته بود درچارچوب آن، همهٔ مدعیان قدرت دربین مجاهدین رادربربگیردویاشاید هم نخواسته بودند چنین باشد، بهرحال وقتی آن بخش مجاهدین، که درترکیب آن شورای نظار،جمیعت اسلامی، حزب وحدتواتحاداسلامی شامل بودند، بکمک وهمکاری پروتوکول شدهٔ متحدان آنهادردرون رژیم برحال درکابل، یعنی جنرال دوستم بانیروهاینظامی تحت فرمانش، بشمول برخی رهبران وجنرالان ومقامهای عالیرتبه درحزب وطن وداخل نظام؛ بخشی ازنهاد های قدرت دولتیوشهرکابل رااشغال نمودند. این عمل کودتائی، که سقوط رژیم برهبری داکترنجیب الله رابدنبال داشت، همچنان منجربه تصادمات شدیدبین نیروهای ائتلافی و حزب اسلامی درزیررهبری گلبدین حکمتیارکه ازچارچوب این سازش بیرون گذاشته شده بود، وهمزمان بخشهایجنوبی وشرقی کابل رااشغال نموده بود، گردید. این تصادمات دربین تنظیمهاسرآغازیک جنگ داخلی تمام عیاری بود که کابلوسرتاسرافغانستان رابه حکومتهای جداگانهٔ تنظیمهای مجاهدین تقسیم کرده بود. این جنگهابخصوص درشهرکابل وحومهٔ آن بقدری شدیدودوامداربود که نه حکومت ونه هم مراجع بین المللی چون ملل متحد توان ویاارادهء کنترل ویامتوقف ساختن آنرانداشتند. اینجنگهاتنهادرشهرکابل درکنار ویرانی بیش ازحد، غارت وچپاول گسترده، فروریزی وتاراج همهٔ زیرساختهای اقتصادی ونهاد های مدنی،بیشترازشصت هزارتن ازشهروندان شهرکابل رانیزقربانی گرفت.

درچنین اوضاع واحوالی، جامعهٔ جهانی بشمول ایالات متحده دربرابراین جنگهاوفاجعه هایی که ازآن ناشی میشد، به تماشاچیان بیتفاوت وخاموشی مبدل شده وعجالتاً میدان رابه بازیگران منطقه ئی چون پاکستان، ایران وروسیهٔ زیررهبری بوریس یلتسین، که دربستدراختیار ادارهٔ کارمندان سیا قرارداده شده بود، واگذارکرده بودند تاهرکدام بزعم خود درصحنهٔ فاجعه انگیز تئاتری بنام افغانستان نقشهای خودرابگونهٔ که خود میخواستند، بازی کنند.

علیرغم این سکوت، اما ایالات متحده وشرکای آن، سرگرم طرح برنامه های ستراتژیک سیاسی وبویژه اقتصادی دررابطه به سرزمین هایآسیای میانه بودند. سرزمین هائیکه درنتیجهٔ فروپاشی اتحاد شوروی، اینک به جمهوریتهای مستقل درصحنهٔ بین المللی ظاهرشده بودندوصاحب بزرگترین ذخایر نفت وگازجهان هستند.

اقدامات پاکستان دررابطه به آسیای میانه توجیه کنندهٔ دوهدف ستراتژیک پاکستان میباشد. هدف نخست توسعه طلبی اسلامی بود، کهبرمبنای ایده آلهای پان اسلامیستی جنرال ضیاء الحق معطوف بر درزیرکنترول درآوردن قلمروهای اسلامی بامرکزیت اسلام آباداستواربود. برای رسیدن باین هدف، ادارهٔ آی.اس.آی پاکستان بااستفاده ازنیروهای مجاهدین وکمکهای سرشارنظامی ایالات متحده،غرب وعربستان سعودی، ازاواخرسالهای دههٔ هشتاد میلادی قرن گذشته مصروف برنامه ریزیهابرای ایجاد نارامیها درمناطق مختلفآسیای میانه ازطریق ایجاد وفعال ساختن گروههای مسلح اسلامگرا بود که این گروههادرآستانهٔ فروپاشی اتحادشوروی فعالیتهایشانرابااستفاده ازکمکهای پولی وجنگ افزارهائیکه آی.اس.آی دراختیارشان قرارمیداد، گسترش دادند وحضورفعال خود درصحنهٔ سیاسیجمهوریتهای آسیای میانه رابنمایش گذاشتند، که هنوزهم باشکال مختلف ادامه دارد.

هدف دوم، منافع اقتصادی پاکستان مطرح بود که میخواست "آسیای میانه راازطریق کوتاهترین راه ممکن، یعنی افغانستان را بهبندرکراچی وصل کند وانتقال گازآسیای میانه رابه اروپا دراختیاربگیرد. شرکتهای نفتی غربی وبویژه امریکائی ازین رهگذر سود میبردندواین امرباعث گردیده بود که ایالات متحده دربرابراین اقدامات پاکستان سکوت اختیارکند". این هدف که همزمان باهدف نخستدرچارچوب برنامهٔ ستراتژیک دولت پاکستان ازمدتهای درازی جایگاه خاصی رااختیارنموده بود، بخش بزرگ امکانات مادی ومالیپاکستان راکه بیشترین آنهاازکمکهای سعودی وغرب تأمین میگردید، رابخود اختصاص داده بود. شرط اساسي تحقق این برنامه راهماناادامهٔ بحران  درافغانستان و موجودیت یک دولت ضعیف وبی اراده دربرابر خواستها وتمایلات نظامیان پاکستان درافغانستان تشکیلمیداد.  

واقعیتهای زندگی سالهای پسین نشان داده است كه جنگ نه تنهادرافغانستان فروکش نکرد، بلکه ابعاد گسترده ترنیز بخودگرفت. بنابرآناین برنامهٔ پاکستان درطول مدت زمان بعدازبقدرت رسیدن مجاهدین درکابل، بعلت درگیریهای شدید بین التنظیمی مجاهدین وآغازجنگهای داخلی، نتوانست درعمل پیاده شود، زیراجنگ قدرت بین مجاهدین، علاوه بروابستگی آنهابه قدرتهای منطقوی، دلایل داخلی نیزداشت کهکشورهای حامی مجاهدین نمیتوانستند ویابرخی ازآنهاچون روسیه وایران نمیخواستند، درحل وفصل آن تلاش ورزند.

جنگ های تنظیمها باعث گردید که زیربناهای اقتصادی کشور بکلی نابود گردند و جامعه شدیداً به اعانه ها وکمکهای مؤسساتوسازمانهای خیریهٔ بین المللی وابسته گردد. ازآنجائیکه تنظیمهای جهادی علیرغم آنکه ادعای دین محوری داشتند اما در ذات خود بنحویاز یک یا دو قوم مشخص اقوام افغانستان نیزادعای نمایندگی میکردند که این امر درشرایط حاکمیت فرهنگ جنگ وخشونت، چهره هایخشن قومگرائی و گروه گرائی را نیزارائه میداد و فضای مرگبارجنگزدهٔ جامعه را همچنان به ژرفای گودال دشمنیهای قومی، سمتی،لسانی و مذهبی سوق میداد وباعث آن میشد که اخلاق همدگرپذیری و تحمل ومدارا جایش را به مناسبات کینه توزانهٔ قوم ستیزی و غیرهبدهد و شیرازهٔ همبستگی ملی را ازهم بپاشد و مانع از ايجاد يك دولت قوي و مسلط براوضاع دركشور گردد. 

دربحبوحهٔ هیاهوی جنگسالاران، که تاخت وتازجنگ وخشونت شان کوچه وپسکوچه های کابل و کلان شهرهای کشوررا فراگرفته بود،سقوط تمام نهادهای آموزشی، فرهنگی و اقتصادی جامعه را درقبال داشت. این امرکشور را به یک ایست اجباری وغم انگیزی واداشتهبود که راهی برای بیرون رفت ازآن بنظر نمیرسید. در چنین اوضاع واحوالی بود که گروهی از افرادمسلح دیگری ازولایت کندهارسربالاکرد که نام خودرا"طالبان" گذاشته بود. این گروه بعدازینکه مجاهدین ولایت کندهارراسرکوب کرده وبر برخوردهای نظامی  و هرگونهزورگوئیهاوغارت وچپاول شان نقطهٔ پایان گذاشت وخودبرمقدرات این شهرمسلط شد وامنیت وآرامش رابسرعت برقرارکرد. تأمین امنیتبوسیلهٔ این گروه نوظهور درولایت کندهار، باعث جلب توجه وعلاقمندی عموم مردم دردیگرمناطق کشورنیزگردید. لذاوقتی طالبان حرکتخودرا كه بسوى هر استقامت ديگر خارج ازساحهٔ کندهار گسترش ميدادند، بااستقبال وهمکاری مردم مواجه میشدند، که این امرسببمیشد تا طالبان باسرعت، مقاومت مجاهدین در مناطق زیرکنترل شانراسرکوب ومردم رااز زورگوئیهاوجبرمجاهدین نجات دهند.

پاکستان، چنانکه دربالا گفته آمدیم، درتلاش تحقق ستراتژی مذهبی واقتصادی مطروحهٔ خویش بود، لذا درپدید آوردن گروه نوظهورطالبانکه درترکیب آن مجاهدین ناراض وبیزارازدرگیریهای ذات البینی شامل بودند، نقش اساسی رابازی نمود، درحالیکه ایالات متحده باسکوتوخاموشی ظهورآنهادرافغانستان راتماشامیکرد وهیچگونه اعتراضی برآن نداشت، عربستان سعودی طرف دیگراین بازی نوین راتشکیلمیدادودرکنارایالات متحده، عمده ترین تأمین کنندهٔ مالی این برنامهٔ سه جانبه بود.

طالبان، با سرعت عمل خود درمقابله با گروههای مسلح مجاهدین در مسیر پیشروی شان بسوی کابل که هدف اساسی شانراتشکیلمیداد، برخوردقاطع وفیصله کن داشتند وباتصرف هرمنطقه بلافاصله امنیت درآنهارا برقرارساخته و مردم محلات را ازامنیت جان ومالومناطق شان اطمینان میدادند. این امرباعث میشد که مردم ازورود طالبان درمناطق شان استقبال نمایند و ازشر جنگسالاران جهادی وجنگ های رقابتی شان نجات یابند.

امنیت نسبی را که طالبان در عمل بنمایش گذاشتند، باعث گردید که ایالات متحده نه تنها براقتدار طالبان درکابل بدیدهٔ اغماض بنگرد،بلکه چنانکه بعداً آشکارگردید، بخاطرمنافع اقتصادی خویش عملاً واردمعامله با این گروه عقبگرا وسنتی گرديد.

طالبان پس ازبقدرت رسیدن درکابل، نوعی ازتفسیرافراطی ازشریعت وقانون اسلامی راارائه کردند که باآنچه که حکومت مجاهدین دراینخصوص میگفتند ومیکردند، تفاوت داشت واین موجب نگرانی بخش بزرگ افغانهاودنیای اسلام گردیده بود. طالبان کلیه مدارس دخترانهرابستند و زنان اجازه نداشتند که حتی برای خرید مایحتاج خود ازخانه خارج شوند واگربیرون رفتن ازخانه ضرورت میشد باید بهمراهییک محرم میبود. موسیقی، تلویزیون، ویدیو، سینما وحتی کاغذ پران بازی راممنوع ساخته وبراغلب بازی های ورزشی قیود وضع کردهبودند. آنها شکل افراطی جدیدی ازبنیادگرائی اسلامی رادرامتداد پاکستان تاآسیای میانه مطرح میکردند که باارزشهای سنتی اسلامی،ساختارهای اجتماعی وهمچنان برخی نظامهای حکومتی موجود درآن وقت جوردر نمی آمد. امافعالیتهای طالبان بدینگونه وباشیوهٔپیشبردن آن درچارچوب اسلام افراطی بنیادگرابهیچوجه باعث تعجب ونگرانی جامعهٔ جهانی، پاکستان وعربستان سعودی نمیشد. زیراآنها خود این گروه را که یک پدیدهٔ ناآشنادرعرصهٔ سیاست ودپلوماسی بود، وارد "بازی بزرگ جدید" درافغانستان کرده بودند.

پاکستان، عربستان سعودی وایالات متحدهٔ امریکا هرکدام در وجود گروه طالبان منافع خود را میدیدند و مطابق به آن عمل میکردند. دراینمیان پاکستان وعربستان سعودی رژیم طالبان را برسمیت شناخته بودند و ایالات متحده ازین کار اما خود داری نمود، درحالیکه درعملبگونهٔ مستقیم وغیرمستقیم بااین رژیم درارتباط ومصروف انجام معاملات تجاری بود و چه بسا که بخشی از مصارف وپرداختهای مالیشانرانیزبعهده گرفته بود.