وجه تسمیه بندکمالخان

سردارکمال خان،یکی اززمینداران بزرگ بلوچ در قرن نزده (تولد حدود۱۸۰۰- فوت۱۸۷۹) بود که درنزدیکی بند کمال خان قلعه وقریه ای داشت. قریه کمالخان نزد مردم محل بنام (بندرکمال خان) یاد میشود.

«ایوان سمت» سکرترجنرال گولدسمد که در۱۸۷۲ از کوهک تا بندرکمالخان وچهار برجک سفرکرده بود مینویسد: «سردارکمالخان از بلوچهای سنجرانی وپسرعم ابراهیم خان چخانسور وامام خان رودبار محسوب میشود. پدر بزرگ همه آنها جان بیگ است. جان بیگ سه پسر به نامهای خان جانخان، اسلامخان ونواب خان داشته که پسرخانجان همان ابراهیم خان است که چخانسور را در اختیار دارد. پسر اسلام خان به نام امام خان، حسین آباد را در دست دارد و بالاخره پسرنواب خان، همان سردار کمالخان است که در بندر مستقر است. » ( دکترحسن احمدی، جغرافیای تاریخی سیستان، ص۲۲۸)

پروفیسرادمک افغانستان شناس معروف امریکائی در بارۀ بندرکمال خان مینویسد:

« بندر کمال خان :قریـه ایست در جناح چپ دریای هلمند، ۱۳میل (۲۰ کیلومتر) پاﺌـین تر از چهار برجک. اینجا هیزم، آب و چراگاه برای شتران به وفرت موجود است؛ ولی حاصلات فراوان ندارد. سردار کمال خان یک بلوچ سنجرانی است که پسرکاکای ابراهیم خان از چخانسور و امام خان از رود بار می شود....کمالخان در سال ۱۸۷۲م از حکومت فارس سالانه پنجصد تومان حقوق می گرفت که در بدل آن موصوف اقتدار شاه را برسمیت می شناخت و نیز در بدل این پرداخت اطاعت از اوامر او و نظریات او را با نظریات خود هماهنگ میکرد و سالانه چند شتر و گوسفند را به امیر به عنوان تحفه و خراج می داد. »

( دبلیو آدمک، گزیترسیاسی وتاریخی افغانستان، جلد دوم، صص ۲۵۴ تا ۲۶۵، ترجمه رحمت آریا)

از شنیدن کلمه بندر این تصور به انسان دست میدهد که اینجا در گذشته مرکز تبادله اموال تجارتی و توقفگاه کاروان ها بوده باشد ، اما تاریخ از وجود چنین مرکز تجارتی در اینجا گواهی نمیدهید، زیرا در سیستان قرون وسطی ،فقط شهرهای عمده مرکز تبادله کالاها بوده اند نه کناره رودخانه ها.

راولینسن محقق انگلیسی، درمقاله ایکه درسال ۱۸۷۳ دربارۀ جغرافیای تطبیقی سیستان نوشته بجای بندر کمالخان از بند کمالخان نام برده مینویسد:

« در زمانهای قدیم، یک کانال بزرگ از حدود رود بارمنشعب میشد. کانال منشعب از هلمند در رودبار، که بستر آن هنوز هم بنام «جوی گرشاسب» شناخته میشود،همان مسیر رودخانه را،البته در ارتفاع اندکی بالاتر، بطول حدود ۵۰ میل [۸۰ کیلومتر]طی میکرد تا به اولین دره وگشودگی به طرف دلتای جنوبی برسد، در حالی که درهمان محل، رودهلمند مسیر خود را از غرب به شمال تغییر میداد. احداثات رودبار بعد ها با سد دیگری در محل بریدگی ساحل چپ هلمند وعبور جوی گرشاسپ به بخش جنوبی دلتا تکمیل گردید که بندکمالخان نامیده میشود.»( دکتر بیلو ، از دجله تا سند)

بدین گونه به نظرمیرسد که قبل از بندکمال خان در رودبار نیز برای استفاده از آب رودخانه هیرمند سدی وجود داشته است که جویهای متعددی از آنجا در دوسمت رودخانه جریان می یافته اند واراضی دوطرف رودخانه را بشمول سار وتار(حصارطاق) آبیاری میکرده اند وبه همین دلیل این محل به رودبار مسمی گردیده است. اولین کانال منشعب از آن سد جوی گرشاسپ بود که درسمت چپ رودخانه هیرمند بموازات رودخانه تابندکمالخان امتداد می یافت و از بندکمالخان بسمت جنوب می پیچید واضافه آب خود رابه گودزره خالی میکرد.

بگواهی تاریخ احیاء الملوک درفاصله دک دیله تا بندکمالخان(یعنی درفاصله ۲۰کیلومتر) چندین سد بسته شده بود که بنابر عوامل سیاسی یا طبیعی یکی بعد دیگری ویران شده اند. این بندها بنام «بند هاونک» و«بند بلباخان» و«بندیکو»[یکاب] یاد میشده اند. واز بندی که در نزدیک قریه بندر واقع شده بود، رود بیابان و رام رود وسنا رود بسمت غرب جریان می یافته اند و به قلعه ترقون وشهر رستم وحوض دار و کندرک وغیره روستاها آب میداده اند. وانهاریک بسمت راست رودخانه جریان می یافت اراضی قلعه فتح و دشت امیران(امیرمعن) را با قلعه های چهل برج وقلعه سرخ وقلعه چخانسورک آبیاری مینمود.نهرهای زرکن وزورکن ونهر کهنه بمنظور سرسبزی همین نقاط تا کده وخاش امتداد یافته بودند.

این بند ها توسط تیمورلنگ دراواخرسال ۱۳۸۳ میلادی و۲۵ سال بعد توسط پسرش شاهرخ مرزا تخریب گردیدند وبراثر آن رودهای که ازاین بند آب می گرفتند از رمق افتادند وخشکیدند و زمین های بسیاری لامزروع ولامشروب ماندند ومردم دچار قحط ومصیبت گردیدند ومجبور به ترک زمینهای خود شدند ودیگر توان نیافتند تا بر رودخانه هلمند کدام بند اساسی بسازند.

اینک بعد از گذشت هفت قرن ستاره اقبال مردم نیمروز طلوع کرد و دولت افغانستان بندی را که درزمان پرزیدنت داودخان کارآن آغاز یافته بود و بنابر عوامل جنگ ونا امنی کار آن متوقف شده بود دوباره آغازکرد وآن را اکمال نمود و این امکان میسرگردید تا آب رفته دوباره بجوی بازگردد. و اراضی بایر دوباره تحت آبیاری قرارگیرند ومردمان دیگری درآنجا اسکان گردند وبه کارکشاورزی رونق ببخشند.

اما فراموش نبایدکرد که بنیان گذار اصلی بند فعلی کمالخان شهید داودخان اولین رئیس جمهور افغانستان است که به اراده وهدایت ایشان کار اعمارآن درسال ۱۹۷۶ آغاز گردید وبا مرگ آن شخصیت ملی در ۲۸ اپریل ۱۹۷۸کار آن متوقف وتجیهزات بند غارت شد. ۳۵سال بعد در ۲۰۱۱ کار اکمال بند به یک شرکت ساختمانی تاجیکی سپرده شد که باید در ظرف ۴ سال کار را تکمیل میکرد ولی با گرفتن ۸۶ میلیون دالر از وزارت انرژی وآب 6 سال وقت را ضایع نمود و بند را هم تکمیل نکرد و دولت مجبور گردید قرارداد با شرکت تاجیکی را لغو و مرحله سوم کار بند را به یک شرکت ترکی واگذارکند. خوشبختانه شرکت ترکی توانست طی سالهی ۲۰۱۷ -۲۰۲۱ در عهد ریاست جمهوری داکترمحمداشرف غنی بندکمال خان را به پایه اکمال برساند وخبر آغاز آب گیری آنرا با رسانه ها شریک سازد. با بهره برداری از این بند مردم نیمروز به یکی از آرزوهای دیرینه خود میرسند.

وجه تسمیه بندکمالخان:

بندکمال خان وجه تسمیه ای دقیقی ندارد، درست مثل بند کجکی یا بند دهله یا بند سلما یک نام است. سند ومدرک تاریخی وجودندارد که نشان بدهد سردارکمالخان بلوچ بنیادگذار بندی دراین نقطه از رودخانه هلمند بوده باشد. جز اینکه اودرنزدیکی این بند قلعه وقریه ای داشته است، ومطابق خصلت فیودالی غذاهای رنگارنگ وکباب تندوری میخورد و در قلعه خود آرام میخوابید و دهقانان وکشتکاران اوتوسط ناظران خشن وبدزبان بکارهای شاقه مثل : لای روبی و تسطیح زمین های زراعتی و بستن بندهای گزی برای بالا بردن سطح آب رودخانه در هنگام کم آبی،به بیگار واداشته میشدند.

اینک تاریخ بروی این فیودال قرن ۱۹لبخند زده وبندی را که اعمار آن با اراده و دستورمستقیم شهید داودخان ۴۴سال قبل آغاز شده بود واکنون اکمال شده، بنامش ثبت تاریخ میشود. ما این افتخاررا که تاریخ نصیب او کرده به فال نیک می گیریم وبه بازماندگان سردارکمالخان ومردم نیمروز تبریک میگوییم.

پآیان

۶ /۲/ ۲۰۲۱