نویسنده: وسعت الله خان

برگردان: احمد فؤاد لامع

- سه شنبه، 25 می 2016 (اکسپرس)

بهار در چابهار!

افغانستان برگ های اقتصادی اش را هشیارانه بازی میکند

پس از معبر اقتصادی پاکستان - چین، اینک سخن از معبر اقتصادی هند - ایران - افغانستان به میان آمد. طوری که کار پیشبرد و توسعۀ بندرگاه و ساحۀ صنعتی عاری از مالیات در گوادر برای چهل سال به چین سپرده شده، همانگونه حدود صد کیلومتر دور تر از گوادر، انتظام مراحل نخست و دوم کار توسعه دهی بندر چابهار را هند به پیش خواهد برد.
طوری که رئیس جمهور چین سال گذشته در اسلام آباد، تفاهم نامه های مهم متعلق به کوریدور یا معبر اقتصادی پاکستان - چین را امضأ کرد، همان طور صدراعظم هند اسناد اساسی معبر هند - ایران - افغانستان را با رؤسای جمهور ایرانی و افغان در تهران به امضأ رسانید.
چابهار، که بر آستانۀ خلیج عُمان واقع بوده، یگانه بندرگاه ایران است که راه آن کشور را به بحر باز مینماید. باقی بندر های ایران، در داخل خلیج فارس موقعیت داشته که کشتی های باربردار برای رفت و آمد به آنها باید از آبنای باریک هُرمز، به عرض ۲۲ کیلومتر، عبور کنند. مزدحم ترین بندر خلیج فارس، بندر عباس است که ۸۵ در صد صادرات و واردات ایران از آن طریق صورت میگیرد. مگر بندر چابهار از این مزیت برخوردار است که اگر خلیج فارس در محاصره قرار گیرد یا به سبب جنگ یا کدام حادثه عبور و مرور از آبنای هُرمز معطل گردد، در آن صورت نیز رابطۀ دریایی ایران از طریق بندر چابهار با جهان خارج قایم خواهد ماند.
برعکس بندر عباس، به لنگرگاه چابهار که در دل دریا پیش رفته است، کشتی های باربردار با وزن بیش از یکصد هزار تـُن نیز میتوانند لنگر بیاندازند.
گزینۀ نخست هند این بود که برای تجارت با افغانستان و کشور های آسیای میانه، معبر واگه - تورخم در اختیارش قرار گیرد، اما امکان چنین چیزی در آیندۀ نزدیک متصور نیست، و این مرام اش اکنون از طریق چابهار برآورده میشود.
بیشترین صادارت و واردات افغانستان فعلاً از راه بندر کراچی صورت میگیرد، مگر افغانستان از این طریق با هند تجارت کرده نمیتواند. پس از وصل خطوط آهن و جاده ها از راه بندر چابهار، تجارت افغانستان در گرو رحم و کرم پاکستان باقی نمی ماند.
در مرحلۀ نخست توسعۀ ساختمانی بندر چابهار، ذریعۀ سرمایه گذاری ۲۰۰ میلیون دالر هند، یک ترمینل کانتینر ها و یک ترمینل کارگو به مقاصد مختلف، اعمار خواهند شد. در مرحلۀ دوم، هند میخواهد که در ساحۀ تجارت آزاد چابهار مبلغ ۲۰ میلیارد دالر سرمایه گذاری کند، به این معنا که شرکت هندی نالکو، کارخانه ای را در آنجا احداث میکند که سالانه ظرفیت تولید پنجصد هزار تـُن المونیم را خواهد داشت. یک پایگاه گاز مایع و یک پایگاه گاز طبیعی نیز اعمار خواهد شد. افزون بر این ها، کارخانه های مواد کیمیاوی استنتاج شده از پترولیم یا مواد پتروشیمی و کود کیمیاوی نیز ساخته میشوند.
جواد ظریف وزیر خارجۀ ایران در سفر گذشته اش به دهلی جدید، مدیریت بندر چابهار را نیز به هند پیشنهاد کرد. علاوتاً ایران قرارداد حوزۀ گاز فرزاد را که دور از ساحل قرار دارد، نیز به شرکت های هندی داده است.
شاهراه چابهار تا شهر زرنج افغانستان که به طول ۸۳۰ کیلومتر در ایران میگذرد، نیز تحت تجدید می باشد. ۲۱۸ کیلومتر از شاهراه میان دلارام و شهر زرنج در داخل افغانستان نیز با هزینۀ شش میلیارد روپیه از سوی ادارۀ جاده های سرحدی هند تکمیل شده است. در خلال تکمیل این پروژه، ۱۳۰ کارگر جان باخته اند، که بیشتر آنان در حملات طالبان کشته شدند.
هند از راه چابهار و زاهدان، تا معدن حاجیگک در ولایت بامیان، قطار آهن به طول ۹۰۰ کیلومتر را نیز احداث میکند. شریک عمدۀ این پروژه، شرکت هندی به نام اشوک لیلاند است. حاجیگک، از جمله چند معدن انگشت شمار جهان است که بیشترین آهن خام در خود داشته و یک کانسرسیوم یا مجتمع صنعتی تحت رهبری شرکت دولتی فولاد هند در نظر دارد که ۱۱ میلیارد دالر در آن سرمایه گذاری کند.
با تکمیل این همه پروژه ها، حجم تجارت میان افغانستان و هند، که اکنون یک طرفه بوده و سالانه تقریباً به ۷۰۰ میلیون دالر میرسد، در ظرف پنج سال آینده افزایش یافته و سالانه به سه الی پنج میلیارد دالر رسیده میتواند.
ذریعۀ این شاهراه جدید "ابریشم" که متشکل از شبکۀ خطوط آهن و جاده ها خواهد بود، دسترسی هند به آسیای میانه و از آن طریق به اروپا، هم از لحاظ مسافه و هم از لحاظ هزینه، کم از کم یک بر سه حصه صرفه جویی به بار خواهد آورد.
در ماه فبروری، نریندرا مودی صدراعظم هند به کابل رفت و تعمیر جدید شورای ملی را به افغانها تحفه داد. از سوی دیگر، پروژۀ روبه اکمال بند هایدروالکتریک سلما در هرات، که با ۳۰۰ میلیون دالر سرمایۀ هند ساخته شده است، ماه آینده افتتاح خواهد شد.
با آن که پروژۀ معبر اقتصادی پاکستان - چین، یک پروژۀ بسیار بزرگ و مفیدی است، اما تمام تکیۀ پاکستان در این قسمت بر چین می باشد. برعکس آن، هند تلاش می ورزد که در رقابت استراتیژیک و اقتصادی اش با چین در منطقۀ افغانستان و ایران، پیشدستی کند. به گونۀ مثال، بزرگترین خریدار تیل ایران، چین است و پس از آن، خریدار بزرگ اش هند. اگر ایران از طریق پروژۀ چابهار میخواهد که از سرمایه گذاری های هند بهره مند گردد، به همان اندازه به توسعۀ روابط اقتصادی و استراتیژیک اش با چین نیز اهمیت داده است. اگر کالا های هندی از راه ایران به آسیای میانه و تا اروپا انتقال می یابد، از سوی دیگر کالا های چین نیز از طریق آسیای میانه و شبکۀ خطوط آهن ایران، به شرق میانه و افریقا انتقال خواهد یافت. نمونۀ عملی آن، یک قطار آهن کارگو از چین بود که ماه های گذشته، از طریق آسیای میانه برای نخستین بار به تهران مواصلت کرد.
چین از همان آوان پیشنهاد کرده که برای اعمار یک ترمینل نفت در بندر چابهار، حاضر است ۷۵ میلیون دالر قرضه بدهد. شرکت های چینایی در حوزه های گاز یادواران، فارس جنوبی، مسجد سلیمان، و آزادگان در ایران ۱۴ میلیارد دالر سرمایه گذاری میکنند. چین و ایران، حین سفر رئیس جمهور چین در ماه جنوری به تهران، تعهد کردند که طی ده سال آینده، میزان کنونی تجارت دوجانبۀ شان را از ۳۰ میلیارد دالر افزایش داده و تا ۹۰۰ میليارد دالر برسانند.
در عرصۀ تجارت با ایران، هند هنوز هم از چین عقب افتاده است، یعنی میزان تجارت هند و ایران اکنون سالانه در حدود ۱۵ میلیارد دالر است.
تا جایی که به افغانستان مربوط میشود، با وجود دگرگونی های امنیتی و آیندۀ غیرقابل یقین، حکومت کابل برگ های اقتصادی اش را با هشیاری بازی میکند. از طریق اتصال راه چابهار، وابستگی تجارت افغانستان به پاکستان، تا حد زیادی کاهش خواهد یافت. با وجود آن که هند در معادن افغانستان سرمایه گذاری بزرگی مینماید، اما شرکت های چینایی نیز در این عرصه عقب نمانده اند.
چین، مبلغ ۴ میلیارد دالر را در معدن مس عینک سرمایه گذاری می کند که تا حال، بزرگترین سرمایه گذاری خارجی در افغانستان می باشد. گروپ شرکت های استخراج و ذوب فلزات چین تعهد کرده که دستگاه تولید برق حرارتی چهارصد میگاوات از ذغال، و فابریکۀ ذوب آهن به ظرفیت سالانۀ تولید یک میلیون تـن فولاد را در افغانستان احداث کند. همچنان شرکت ملی پترولیم چین، قرار داد توسعۀ حوزه های نفت و گاز در ولایات سرپل و فاریاب را نیز نصیب شده است. برای تصفیۀ این نفت، نخستین تصفیه گاه نفت در افغانستان نیز اعمار خواهد شد.
به طور کل، چین تا کنون مبلغ ده میلیارد دالر را در افغانستان سرمایه گذاری کرده است. با شکل گرفتن و تثبیت حالات جیواستراتیژیک، حجم سرمایه گذاری ها افزایش پیدا کرده و رقابت های منطقوی و اقتصادی چین و هند نیز تشدید خواهد یافت.
در این "بازی بزرگ" جدید، پاکستان در مورد خود چه می اندیشد؟ و آیا واقعاً هم می اندیشد، یا صرف چنان به نظر میرسد؟