پوهنیار بشیر مومن

جامعه شناسی آب

انسان برای بقاء زنده گی خود، نیازمند خوراکِ است که از محصولات زراعتی، میوه‌های درختان و نیز از دام و ماهیگری تشکیل می‌شود. همان‌ گونه که معلوم است، بشر به دلیل نیازمندی به غذا و آب، همواره در طول تاریخ ، نقش و تأثیر آب را در همه شئون حیات خود به روشنی احساس کرده و به آب با دیده قدر می‌نگریست. از این رو، سازمان ملل متحد 22 مارچ را، به عنوان روز جهانی آب نام‌ گذاری نموده است. اهمیت آب از این ناشی میگردد، که در گذشته های نه چندان دور، دست رسی به آب و در نتیجه ادامه حیات بنابر موقعیت ویژه در اثر خشکی و گرمی بیابانی، با مشقت و داشواریها همراه بود، ازین رو آب را مقدس میدانند و در اساطیر خویش از آن به اشکال مختلف وصف نموده اند. از جمله در اساطیر آریایی ها آمده، که ناهید فر شته آب بود و به این منوال آب را در جایگاه تقدس قرار دادند، برایش فرشته مقرر کردند. تا کنون ما در بخش جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی مسئله آب را اصلاً مورد توجه خاص قرار نداده ایم، تا هنوز نتوانستیم آن قداستِ که آب در فرهنگ ما داشته و به عنوان یک ارزش آنرا به یک اصل اجتماعی مبدل نمایم. اساساً برای اولین بار روان شاد داکتر اکرم عثمان در تقریظ بر کتاب «جامعه شناسی افغانی »، برایم توصیه نموده بود، که مسئله آب را توجه بیشتر نمایم. او انسان بزرگِ بود، پیوسته مرا نوازش میکرد! ای کاش حیات میبود و باز صحبت های تیلفونی اش روحم را مساژ میداد(!) من کوتاهی کرده! یاد شان جاویدان باد. امروز طرح که داکتر اشرف غنی نموده می بینیم که آب چقدر حائز اهمیت است، چنین به نظر میرسد، اگر حسن روحانی، رئيس جمهور ايران، نسبت به احداث بندها در کشورما احتجاج نمیکرد، بسیاری از ماها نمی دانسیم، كه رئیس جمهور غنی چه گام براشته است. فِغانِ آخوندها را در آورده (!)  این در حالیست، که بخشی از اختلاف ‌نظرها بین افغانستان و کشورهای همسایه ما بر سر آب پا برجا است. افغانستان تنها با ایران قراد داد دارد، که آن هم چندان عملی نمیگردد، با پاکستان و قسماً با کشورهای آسیای میانه توافقنامه‌های مشخصی در مورد آب وجود ندارد. نباید فراموش کرد، که یکی پرابلم عصر ما جنگ بر سر آب است، زیرا که آب مانند پترول هنوز بدیل ندارد. با درک این مسئله رئیس جمهور غنی میگوید، «امروز یکی از موضوعات عمده، عدم عدالت در توزیع آب است. نظام عنعنه وی ما، که نهایت عادلانه بود با خطرات روبرو است و باید در این کنفرانس به تقسیم آب بر اساس شریعت تأکید گردد».(1)

توجه به این مسئله از اهمیت خاص برخوردار است، گرچه اکنون در شرایط درمانده گی و اضطرار به این مسئله وارد شده ایم، با وجود انهم، اگر رهبران دولت ارادهء سیاسی داشته باشند، می توان این مشکل را حل کرد و در آن باقی نماند. در افغانستان باید آب را به حیث مسئلهء حیاتی اجتماعی و اقتصادی جدی مورد مطالعه قرارداد. آب در کاهش فقر، در پیشرفت و ترقی، جایی خاص دارد. بخاطریکه آب در ثبات محصولات زراعتی و تجارتی، همچنان در پیشرفت اقتصادی کشور مؤثر است. آب بعد از هوا، مهم ترین مادهء مورد نیاز موجودات زنده بشمار میرود، آب از منابع مهم محیط زیست است. زنده گی و سلامت همهء موجودات زنده اعم از انسان ها، گیاهان، نباتات و جانوران به وجود آن بسته گی دارند. بنابر منابع ویکیپیدیا، بیش از سه چهارم کرهء زمین را، آب فرا گرفته است. اما، بیشتر این آب ها دارای نمک می باشند و تنها یک درصد کل آب های موجود، آب شیرین و قابل استفاده استند. تمامی نیازهای انسان ها، نباتات، گیاهان و جانوران ساکن در خشکی و 90% آب آشاميدنی انسان ها از همین مقدار تأمین می گردد. با اینکه مقدار آب شیرین در سطح کرهء زمین بسیار محدود است؛ اما، از همین مقدار هم به درستی استفاده نمی شود. انسان ها با بی توجهی خود، نه تنها آب را بیهوده و بیش از نیازشان مصرف می کنند، بلکه با رفتار ناصحیح خود، باعث آلوده گی آن نیز می شوند. خشکی در کشور ما یک واقعیت است، اولین عارضهء خشکی سرزمین ما، بی آبی است. براساس منابع وزارت آب و برق، افغانستان دارای چند صد رود کوچک و بیشتر از 25 دریای بزرگ است، که دایم در جریان می باشند و از همه مهمتر اینکه همه آن آبهای ما شیرین استند. مهمترین حوزه های آبی کشور عبارت اند از :

1ـ حوزهء رود آمو: متشکل است از، رودهای واخان، کوکچه، کندوز، اندراب، خنجان.

2ـ حوزهء رود شمال: متشکل است از، رودهای بلخاب و سرپل،

3ـ حوزهء رود غربی: متشکل است از، رودهای هریرود، مرغاب، شرین تگاب، کشک، ادرسکن، کوشان، قیصار، گلران و خاشرود.

4ـ حوزهء هلمند: متشکل است از، رود های ارغنداب، غزنی، ترنگ، ارغستان و موسی قلعه.

5- حوزهء کابل: متشکل است از، رودهای گلبهار، پنجشیر، کابل، لوگر، کنر، علی شنگ و علینگار می باشد.

بدبختانه در نبود قراردادها و موافقنتامه‌های مشخص، در مورد آب دریاهای افغانستان، که به کشورهای همسایه سرازیر می‌شوند، بخشی از مشکل آبهای افغانستان است. آب دریاهای کنر، هلمند، هریرود و آمو به پاکستان، ایران و کشورهای آسیای میانه سرازیر می‌شوند. سهم کشورهای همسایه از آبهای افغانستان هنوز مشخص نیست. طبق ارقام مطالعات انیستیتوت بین المللی مدیریت آب، در حال حاضر این کشور با داشتن 5 حوزه آبی، سالانه دارای 57 میلیارد متر مکعب آبهای جاری و 18 میلیارد متر معکب آبهای زیر زمینی می‌باشد. میزان آبهای کنونی با در نظرداشت جمعیت فعلی افغانستان و نیازهای توسعه‌ای کشور، میزان قابل توجهی می‌باشد، که در صورت مدیریت مؤثر، می‌تواند محرکِ برای انکشاف بخش زراعت و عاملی برای تسریع روند مصئونیت انرژی در افغانستان باشد.

با وصف این، محیط زیست افغانستان علاوه بر آب، شامل موارد بسیاری از، خاک، مرتفع، جنگل نیز است. این کمیت و کیفیت جمعیت است که روی محیط زیست اثر میگذارد. اما، آب در طول تاریخ مسئلهء جدی و مطرح بوده است، به اشکال گوناگون و به عناوین مختلف، میزان، شکل، مکانیسم های ایجاد و نگهداری آن و تقسیم آب ، نشان دهنده این امر است. اصطلاحات مانند بیابان (بی آبان)، آبیاری (آب بیاوری)  بی یاب ( بی اب یعنی بی آبرو شدن ) نشانگر از همین اهمیت آب در فرهنگ و تمدن ما دارد. اساساً این تمدن بر پایه آب شکل گرفته و همین مسئله نشان دهنده ضرورت و اهمیت بررسی اجتماعی مسئله آب است. به همین ترتیب در گذشتها برای تقسیم آب، "میرآب باشی" مقرر میکردند. باشی - کلمه ترکی مرکب از باش بمعنی سر و «ی » نسبت، بمعنی مقدم و رئیس. در اصطلاح عامه میراَوباشی، یعنی رئیس آب.  

روی این ملحوظ، با مطالعه مسائل بنیادی مانند ناامنی، آب و در مجموع مسائل محیط زیست است، که میتوان افغانستان امروز را بررسی نمود. جریان و منوال فرهنگی - سیاسی ما، همواره یکسان و بر پایه حذف و ناامنی بوده است، زیرا ما اغلباً و بخصوص در چهار دهه اخیر، دولت پایدار و طولانی ای در افغانستان نداشته ایم، این خود بیانگر مسئله ناامنی در کشور است. رئیس جمهور داکتر غنی، با اشاره به این که جنگ های چندین دهه در افغانستان به شدت منابع آبی را صدمه زده گفت، که استفاده درست و علمی از منابع آبی می تواند همکاری های منطقه ای را توسعه داده، به ثبات دایمی برساند و افغانستان از طریق ایجاد طرزالعمل‌ها، قوانین و معاهدات، خواستار دریافت راه حل دوامدار است.
به گفته وی، افغانستان به نسبت موقعیت جغرافیایی، معادن و منابع آبی، چانس بزرگی برای رشد اقتصادی و رهایی از فقر دارد، که باید این منابع درست استفاده و مدیریت شود. استفاده نادرست از این منابع، سبب به وجود آمدن اختلاف و بی ثباتی در کشور شده و استفاده درست باعث ثبات دایمی در افغانستان و منطقه می گردد. لذا، به این طریق با بررسی تاریخ اجتماعی - سیاسی افغانستان میتوان سر منشأ حوادث کنونی را شناخت و مسائل امروز را طرحه ریزی کرد. بی کفایتی های صورت گرفته از جمله در همین مسئله آب و تخریب محیط زیست، نهایتاً توسط نهادهایی که وجود داشته و دارند صورت گرفته است. مشکل دیگر ما در پهلوی نبود یک دولت مقتدر و جنگ، بلند بودن کشور ما از سطح بحر است، به این علت است که آب های افغانستان به صورت طبیعی به کشورهای همسایه سرازیر می‌شوند. اما، در این مورد ظرفیت‌های تخنیکی ایجاد شده اند و برای مهار کردن این آبها‌، برنامه‌های جدی طرح شده است. تنش ها بر تقسیم آب با ایران و پاکستان افزایش یافته و افغانستان نیاز شدید به باز سازی منابع آب خود دارد. در محلات وقشلاقها، مردم بنابر نبود امکانات و بندها های ذخیروی، شاهد هدر رفتن آب به کشورهای همسایه استند.

لذا، تا وقتیکه دربخش جامعه شناسی تاریخی معضلات را شناسایی نکنیم، اصلاً راه بیرون رفت آنرا هم نمی شناسیم، بربنیاد همین اصل است، که باید متخصصین جامعه شناسی و در کل، دانشمندان علوم اجتماعی وارد این حوزه گردند. ببینید، در شهرِ مانند کابل، پدیدهء کم آبی یا بی آبی ناشی از رشد بی اندازه جمعیت، مهاجرت به کابل و افزایش تقاضا برای آب است. این دیگر پاسخگوی نیاز باشنده گان کابل نبوده و به ناچار برداشت آب از منابع زیرزمینی رو به افزایش شده، طوریکه در شرایط فعلی تعداد چاه های حفر شده از صدها حلقه فراتر رفته است . موارد استفادهء اصلی از آب شامل مصارف شهری، خانه گی، مصارف زراعتی و مصارف صنعتی است. آقای غنی در کنفرانس آب گفت، که «کندن چاهای عمیق بدون در نظرداشت معیارهای علمی، آب های زیر زمینی را نابود می کند. در حالی که مردم افغانستان در گذشته از سیستم کانالها و کاریزها که یکی از اساسی ترین استفاده پایدار بود استفاده می کردند و این فرهنگ باید دوباره زنده شود». افغانستان منابع آبی زیادی دارد؛ اما، نسبت عدم مدیریت، نا امنی ها و عدم ظرفیت دولت در احداث بندها تا هنوز به شکل درست از این منابع استفاده صورت نگرفته است.

Onderkant formulier

منابع:

1-چهارمین کنفرانس مدیریت آب در کابل مورخ 5 مارچ 2017.

2-سیستانی محمد اعظم، اهمیت آب و منازعات ملل منطقه، سایت افغان- جرمن.

3-کریستیانو، معامله بیرحمانه با آب، ترجمه مرتضوی نشر لومونددپلوماتیک.

4-هوتکی مریم، آب مدیریت و مشارکت، انتشارات عازم ف ص، 88.

5- ملاقات رئیس جمهور اشرف غنی با خامنه‌ای، رهبر ایران 19اپریل 2015 تهران