روند تشکل قوم تازیک، تاژیک، تاجیک

تتبع، تنظیم و نگارش دوکتور نوراحمد خالدی

پژوهشگران تاجیک شمار‌تاجیکان جهان را حدود 18 میلیون نفر تخمین زده‌اند (شریف‌اوف،13). مراکزفرهنگی بخارا، سمرقند، بلخ، مرو، نیشابور، هرات، خجند، اخسیکت، پنجیکت، هُلبَک و ترمذ در تشکل قومی و زبانی تاجیکان نیز نقشی مهم داشته‌اند (بارتولد). طبق احصاییه های زمان شوروی در 1368ش/ 1989م، 372‘215‘4 تن تاجیک در اتحاد شوروی سابق زندگی میکردند: 420‘172‘3 تن در تاجیکستان، 560، 933 تن در ازبکستان، 208‘38 تن در روسیه، 518‘ 33 تن‌در قرقیزستان،‌ و باقی در دیگر جمهوریها (شریف‌اُوف، 485-486). به نوشته شریف اوف در افغانستان حدود 8 میلیون دری زبان شامل تاجیکها و هزاره‌ها زندگی می‌کنند. جمع کردن هزاره ها در شمار تاجیکان توسط این نویسنده اشتباه است زیرا هزاره ها در اصل ترکتبار (ترک/تاتار/قرغز/مغول/...) اند نه تاجیک. به بیان این نویسنده شهر کابل از قدیم عمدتا تاجیک نشین‌ بوده، و طبق آمار 1357ش/ 1978م از 1،300،000 تن جمعیت ولایت کابل 744 هزار(57٪ جمعیت) تاجیک بوده است (نظروف،6-7). اما باتوجه به آنکه در سرشماری سال ۱۳۵۸ش 1979م سوال قومیت پرسیده نشد و نتایج سوال زبان نیز نشر نشد منبع و صحت این احصاییه ها قابل شک اند. نباید فراموش کرد که ولسوالیهای شرقی، جنوبی و غربی کابل همه مناطق پشتون نشین اند مانند پغمان، ارغندی، ده سبز، سروبی و غیره و همچنان در تمام نواحی شهر کابل نیز تعداد قابل توجه پشتونها زندگی میکنند. علاوه بر آن تعداد قابل ملاحظهٔ پشتونهای دری زبان نیز در شهر کابل زندگی میکنند (بخصوص محمد زاییها، بارکزاییها، سدوزاییها، غلزییها و غیره). بر مبنای تخمینهای نفوس مطابق سرشماری سال 1979م و فهرست برداری خانوارها در سال 2003م و تخمینهای ترکیب قومی نفوس توسط اینجانب تعداد تاجیکان را میتوان در افغانستان در سال ۱۳۹۷ش مطابق 2018م در حدود 8.3 ملیون نفرو تعداد هزاره ها را به 3.7 ملیون نفر ارزیابی کرد.

تعداد زیادی از تاجیکها بعد از اشغال آسیای میانه و بخصوص شهرهای بخارا، سمرقند، مرو، خجند، دوشنبه توسط روسیهٔ تزاری در قرن نزدهم به افغانستان مهاجرت کردند و متعاقب آن در دهة اول حکومت شوروی (دهة 1300 ش /1930) بخصوص کسانی که از حاکمیت شوروی بر تاجیکستان ناراضی بودند یا در قیام باسماچیان مبارزة مسلحانه کرده بودند، راهی شمال افغانستان شدند. گفته میشود از 1920 تا 1935م ‌بیش از دو میلیون ‌تاجیک از ترکستان‌ به ‌افغانستان، ایران، ترکیه و اروپا فرار کردند. رهبر شورشیان باسمچی و همچنان پادشاه بخارا، خانواده و درباریان او در زمرهٔ مهاجرین به افغانستان بودند. بیشتر این فراریان اهل فرهنگ بودند (رحیم مسلمانیان قبادیانی). در سال 1371/ دسمبر 1992 و جنوری 1993، حدود شصت هزار نفردر پی حملات کولابیهای اسلامگرا به دوشنبه به افغانستان گریختند، از جمله قاضی اکبر تورجان زاده بالاترین مقام مذهبی تاجیکستان که حکومت او را به تلاش برای برقراری دولتی اسلامی متهم کرده بود.

گفته میشود روند تشکل قوم تازیک، تاژیک، تاجیک (دری زبانان آسیای میانه، فرد غیر ترک و غیر عرب در آسیای میانه، و حتی به تعریفی، عرب زاده گان عجم) در 3 مرحلۀ تاریخی، و 3 منطقۀ جغرافیایی صورت گرفته است: نخست، در دورۀ ساسانیان (‌226- 652 م) در شمال‌شرقی خراسان؛ دوم، در سده‌های 1 و 2ق معادل7 و 8م در ماوراء‌النهر؛ سوم، در عهد سامانیان (261- 389ق/875- 999م) در قلمرو‌دولت بخارا ( نعمتف،82-83؛ نیزنک‍‌‍‍ : ه‍ د، تاجیکستان).

همچنان گفته میشود ترکیب قومی تاجیکان در هزارۀ اول ق‌م عبارت بوده است از سغدیها (وادی زرافشان، قشقه دریا، حاشیه و میانۀ سیردریا)، باختریها (حاشیۀ سرگه و میانۀ جیحون)، فرغانیها (وادی فرغانه)، سارتها (کنار سیردریا، خوارزم)، سکاییهای صحرایی (آسیای میانه، نواحی کوهستان تیان شان، آلای و پامیر)، مرغیانیها و پارتها (میراحمدی، 241-242؛ نیز غفورف، 30-31، 572؛ بطلمیوس، 207؛ جاوید، 193-194).علیشیر نـوایی و بابر، تاجیکان هرات و فرغانه را «سارت» گفته‌اند (‍‍بارتولد، «تاجیکان»، 62-65؛ مسلمانیان قبادیانی، همان، 32). در تشکل قوم تاجیک بسیاری از اقوام، از جمله کوشانیان، تخاریان، ترکها و عربهایی که از روزگار کهن به آسیای مرکزی رفته، و ماندگار شده بودند، سهم داشته‌اند؛ همچنین قومهای دیگری نیز مانند قلچه‌ای پامیر، پشه‌‌ایها، آرمولیها نیز در شکل‌بندی این قوم حضور داشته‌اند (‍‌بابایف، 49؛ جاوید، 197).

مراکز عمدۀ جمعیت تاجیکها در افغانستان، شامل کابل، پروان، کاپیسا و پنجشیر (شمالی و دره های تگاب، نجراب، پنجشیر) در شمال کابل، و ولایات بدخشان، بغلان، قسما تخار و سمنگان و هرات میباشد (‌ به نقشه ترکیب قومی نفوس توجه کنید). با توجه به اینکه مراکز اصلی و اولی بودوباش تاجیکان را محققین قسمیکه قبلآ دربالا گفته شد آسیای میانه و شمال هندوکش تشکیل میدهد سوال در این جاست که تاجیکان از چه عصری به این طرف به جنوب هندوکش انتشار یافتند؟

نقشهٔ ترکیب قومی نفوس افغانستان

Mike King: An approximate map, based on UNOSAT data, of Afghanistan’s major ethnolinguistic groups; striations indicate mixed

areas