- فرزاد رمضانی بونش
پژوهشگر مسائل منطقه ای
موسسه آینده پژوهی جهان اسلام
واژگان کلیدی: چالش های اسرائیل، چالش های اسرائیل برای صادرات گاز، گاز اسرائیل، گاز مدیترانه
چالش های منطقه ای گذار از واردات به صادرات گاز:
در پایان سده بیستم، پس از این که شرکت‌های بین‌المللی نفت بر وجود گاز طبیعی در میدانهای گازی واقع در آبهای شمال اسکندریه مصر و بندر سعید تاکید کردند، نخستین اکتشافات گاز طبیعی در مناطق دریایی اسرائیل آغاز شد. اسرائیل در ابتدا با چالش گوناگونی روبرو شد و اکتشافات نخستین برای خودکفایی و امکان صادرات مهم نبود، ولی سپس در آبهای شمالی دریای مدیترانه اکتشافات مهمی انجام شد. چنانچه در بین سال های 2009 تا 2013، چند میدان گازی در آبهای عمیق دریای مدیترانه کشف شد. مهمترین این میدانهای گازی «تامار» و «لویاتان» و سپس یک میدان گازی به نام «کاریش» در حدود 10 مایل دریایی با آبهای منطقه لبنان بود. میدان گازی تامار در فاصله ۸۰ کیلومتری شهر بندری «حیفا» در دریای مدیترانه و اهمیتی راهبردی برای مقامات تل آویو دارد. این میدان در سال 2013 به بهره‌برداری رسید. همچنین میدان گازی لویاتان در فاصله 130 کیلومتری بندر حیفا حدود ۵۱۰ میلیارد مترمکعب ذخیره دارد. به علاوه میدان های گازی دیگری همچون نوا ، ماری، دالیت، روت، حنا و ... نیز کشف شده است. در همین راستا اسرائیل تلاش میکند با بخشی از ظرفیت میدان گازی لویاتان را به صادرات اختصاص دهد و با نگاهی به آینده بخشی را ذخیره و برای رسیدن به صادرات، در سال های آینده بزرگترین اکتشاف ها را انجام دهد. در این بین هر چند اسرائیل یکی از واردکنندگان انرژی بود و یکی از بزرگ ترین مصرف کنندگان گاز طبیعی در حوزه مدیترانه بود و پیش از سال 2013 تا حدود زیادی به واردات گاز از کشور مصر وابسته بود ( 40 درصد از انرژی این رژیم را تامین می کرد) اما اندک اندک در سال 2020 به یکی از صادرکنندگان گاز تبدیل می شود. در واقع اسرائیل در صورتی که بتواند طرح های خود را در زمینه استخراج و فروش گاز به نتیجه برساند ظرف 30 سال در حدود 150 میلیارد دلار درآمد کسب خواهد کرد. در این میان برای رسیدن به آن گام های زیادی را برداشته شده است. در واقع اگر تمام برنامه‌های اسرائیل درست پیش بروند به یکی از صادرکنندگان مهم گاز در منطقه تبدیل خواهد شد. اما برای رسیدن به این منظور چالش های بسیاری فراروی خود دارد. نوشتار زیر به بررسی چالش های منطقه ای و اختلافات گذار از واردات به صادرات گاز اسرائیل توجه کرده است.
اختلافات با مصر و اکتشافات اخیر گازی قاهره:
تا سالهای اخیر مصر بر اساس یک قرارداد 20 ساله به اسرائیل گاز می فروخت، اما سال 2012 در پی حمله تندروها به خطوط لوله در شبه جزیره سینا مصر صادرات گاز را قطع کرد. این رویکرد هر چند موجب شده است تا مصر برای پرداخت یک میلیارد و 760 میلیون دلار غرامت به اسرائیل بابت عدم صادرات گفتگوهای مربوط به واردات گاز از میدان های جدید اسرائیل در دریای مدیترانه شروع کند و حتی قرار شده بود اسرائیل از میدان گازی دریایی لویاتان به مدت 10 تا 15 سال از طریق یک خط لوله زیردریایی گاز طبیعی به مصر صادر میکند. در این بین در این رویکرد مصر از صادر کننده گاز به اسرائیل تبدیل به وارد کننده گاز میشد. اما در بعد دیگری اخیرا یک از بزرگترین میدان گاز طبیعی شناخته شده در جهان در سواحل مصر کشف شده است، و پیش‌بینی می‌شود تا دهه‌های آتی پاسخگوی نیازهای گازی مصر باشد. یعنی کشف ظرفیت 30 تریلیون متر مکعبی این میدان در حالی بود که اسرائیل به فروش گاز خود به مصر بسیار امیدوار بود و مصر را به عنوان نخستین بازار برای فروش گاز و صادرات مد نظر داشت. در این شرایط از دست دادن مصر به عنوان نخستین بازار فروش گاز ضربه ای دردناک به اسرائیل است و مصری ها از ادامه توافقات خود با طرف اسرائیلی در زمینه تامین گاز موردنیاز مصر دست کشیده اند. گذشته از این نیز باید توجه داشت که با توجه به نامشخص بودن مرزهای دقیق دریایی و مناطق انحصاری و.. در مدیترانه شرقی اصولا بسترهای برای اختلاف بر سر منابع گازی بین اسرائیل و مصر در میدان های گازی منطقه چون لوایتان وجود دارد و می تواند چالش مهمی بر سر صادرات گاز اسرائیل باشد.
چالش صادرات به اردن
اردن نزدیک به ٩٠ درصد از نیازهای انرژی خود را با واردات تامین می کند و پس از اختلالها و توقفهای پیاپی در واردات گاز از مصر به دنبال تضمین امنیت عرضه انرژی است. در این بین در واقع اردن از یک سو توافقنامه صلحی با رژیم صهیونیستی امضا کرده و اکنون مد نظر مقامات اسرائیلی برای صادرات گاز است از سوی دیگر نیز دولت اسرائیل یادداشت تفاهم هایی را با اردن در زمینه استخراج گاز از میدان گازی لوایتان به امضا رسانده و حتی نخست وزیر رژیم صهیونیستی، توافقنامه فروش گاز از میدانهای گازی دریای مدیترانه به اردن را برای بیش از ١۵ سال تایید کرده است. اما این امر وارد مرحله قرارداد نشده است و در یک سال گذشته نیز دامنه اختلاف بین اردون و اسرائیل موجب شد کمیته انرژی پارلمان اردن با اوردات گاز از اسرائل مخالفت کرد. در کنار این نیز باید توجه داشت که اردن میتواند به گزینه هایی دیگری چون واردات گاز از مصر و یا حتی ایران و قطر نیز فکر کند که به نوبه خود می تواند چالش مهمی بر سر صادرات گاز اسرائیل باشد.
چالش اختلاف با لبنان:
در واقع هر چند اسرائیل ادعا میکند که سعی در کسب مجوز برداشت گاز و نفت از منطقه دریایی و ساحلی متعلق به خود دارد، اما لبنان با نقشه اسرائیل از مرزهای آبی مخالف است و نقشه خود را در سال ۲۰۱۰ به سازمان ملل متحد ارائه داده است. در همین راستا مقامات لبنانی اعتقاد دارند اعماق آب های جنوب لبنان حاوی 12 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی است و حوزه گازی «کاریش» در ۴ کیلومتری آب های منطقه ای لبنان قراردارد و میدان گازی تامار مد نظر اسرائیل فاصله چندانی از مرزهای دریایی لبنان ندارد و احتمال تداخل بین این چاه و آب های منطقه ای لبنان قطعی است. در این میان از آنجایی که دوطرف در وضعیت جنگی هستند از یک سو توافق طرف های لبنانی مبتنی بر اختلافات مرزی نمی تواند مانعی در برابر حق لبنان در استفاده از ثروت های گازی این کشور شود و پیام های لبنان مبنی بر عدم تجاوز به حقوق دریایی و نفتی لبنان به اسرائیل رسیده است. از سوی دیگر نیز حزب الله همواره آماده ضربه زدن به تأسیسات گازی اسرائیل در دریا است و عدم حل این مشکل به نوبه خود می تواند چالش مهمی بر سر صادرات گاز اسرائیل باشد.
چالش اختلاف با فلسطین:
جدا از نوع نگاه های مبتنی بر اشغال گری اسرائیل از منظر بسیاری از دولت ها تنها بخشی از ثروت گازی در دریای مدیترانه متعلق به اسرائیل است. در این میان اگر به منابع گازی ساحلی فلسطین بنگریم در سال 1999 بیش از 1,1 تریلیون متر مکعب گاز طبیعی در آبهای منطقه‌ای فلسطین در نزدیکی سواحل غزه کشف شد و دولت فلسطین در سال 2014 اعلام کرد که میدان گازی جدیدی در سواحل دریای مدیترانه در النصیرات واقع در وسط نوار غزه کشف شده است. در این میان هر چند اسرائیل به طور رسمی و در قالب کمپ دیوید حقوق حاکمیتی مقامات فلسطینی را در دریا به رسمیت می شناخت اما در گذر سالها مانع بهره برداری ازآن می شود و بدون هیچ گونه توجهی به حقوق فلسطینیان به گونه مستقیم و غیر مستقیم عملا بر روی این منابع چنبره زده است. در همین راستا وزیر دفاع اسرائیل در سال 2007 به صراحت بیان کرد باید با عملیات نظامی، حماس را وادار کرد از ادعای مالکیت خویش بر دریای مدیترانه دست بکشد و تنها به سواحل آن بسنده کند. در این میان هر چند اسرائیل تلاش میکند مرزها و مناطق دریایی فلسطینیان را کاسته و عملا میدان های گازی را تصرف خود داشته باشد اام باقی ماندن چالش با فلسطینیان بر سر منابع گازی نیز می تواند چالش مهمی بر سر صادرات گاز اسرائیل باشد.
چشم انداز فرارو :
هر چند اسرائیل از پایان سده بیستم بر وجود گاز طبیعی در میدانهای گازی نزدیک به خود تاکید کرده است اما برای برداشت در کوتاه مدت و میان مدت با چالش های فراروانی روبرو است. در واقع در کنار نیاز گسترده اسرائیل به گاز داخلی و دریای مدیترانه و اهمیتی راهبردی آن برای مقامات تل آویو و صادرات در حالی است که اختلاف بر سر منابع با کشورهای عربی منطقه همچنان ادامه دارد و حتی ممکن است این اختلاف منجر به جنگ هایی با لبنان و غزه با اسرائیل گردد.