فرزاد رمضاني بونش
كارشناس مسائل بين الملل
محمد اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان در جریان سفری ۳روزه به عربستان ضمن ادای عمره مفرده، با مقامات بلندپایه این کشور از جمله ولیعهد، وزیر خارجه و رئیس امنیت ملی عربستان دیدار و گفت وگو کرد.در زمینه توسعه مناسبات 2 کشور و امضا توافق نامه استراتژیک بحث و تبادل نظر کرد.این نخستین سفر خارجی احمدزی به عنوان رئیس جمهور افغانستان پس از به قدرت رسیدن است. اين نوشتار نگاهي به اهداف دو سويه كابل و رياض از روابط دارد.
پيشينه روابط:
محمد ظاهرشاه پادشاه افغانستان در سال ١٩٣٢ در شهر جده با ملک عبدالعزیز بنیانگذار عربستان سعودى دیدار و در آن زمان، موافقتنامه دوستى امضا كردند. همچنين ملک فیصل پادشاه عربستان سعودی در ۱۳۴۹ خورشيدياز افغانستان بازدید رسمی کرد. در زمان محمد داود خان نیز مناسبات افغانستان با کشور عربستان سعودی دوستانه بود. اما پس از کودتای ثور ۱۳۵۷روابط دو کشور به سردی گرایید. با اين و جود رياض از رژیم گذشته حمايت و نیروهای مخالف كابل را به صورت مستقیم و غیر مستقیم تقویت میکرد. در اين راستا عربستان سعودی پولهای گزافي به پاکستان جهت خرید اسلحه و توزیع آن در میان مجاهدین داد. بعد از خروج شوروي عربستان رژیم طالبان را به رسمیت شناخت. اما پس از سرنگوني طالبان و تاسیس اداره موقت در ۱۳۸۰خورشيدي روابط میان دوکشور بار دیگر برقرار گردید و عربستان رويكردهايي نويني را در افغانستان به اجرا گذاشت و دولت نوین در کابل را پذيرفت و جدا از گشایش سفارت در سال ۲۰۰۲، در کابل وعده ی کمک ۲۶۸میلیون دلاری به افغانستان داد. در مقابل نيز رهبران افغانستان سفرهايي به رياض داشتند.
اهداف كنوني عربستان از حضور در افغانستان:
عربستان بعد از سرنگوني طالبان نظم نوين در افغانستان را با وجود عدم تمايل پذيرفت و با وجود عدم اعتماد به حکومت آقای کرزی در سال های نخستين وعده هايي چون وعده ی کمک ۲۶۸میلیون دلاری برای بازسازی افغانستان داد. اما همچنان از حضور پر رنگ ایران ناراضي بود. در اين بين اگر نگاهي به اهداف رياض در عربستان داشته باشيم اين اهداف به چند بخش تقسيم ميشود.
گسترش نفوذ فرهنگي و ديني:اگر نيك بنگريم حمایت عربستان از تفکر سلفی گری به دوبخش تقسیم می شود. بخش نخست حمایت از سلفی گری میانه رو از راه مراکز رسمی و دانشگاه ها، مساجد و مدارس مذهبی و اعزام مفتی و مبلغان مذهبی و مرکز الرابط العالم الاسلامی واقع در جده ( هماهنگ با رویکرد حکومت و نهاد وهابیت در عربستان ) است اما بخش دوم و متفاوت حمایت بخشی و نامتوازن عربستان از گروههای رادیکال یا سلفی گری تکفیری از راه سرویس های امنیتی و اطلاعاتی و برخی واسطه ها و وابسته های نفوذی در منطقه است. در اين راه رياض كوشش كرده است تا از يك سو مسير منافع خاص خود را در افغانستان دنبال كند. در اين ميان یکی از مهمترین اهداف سیاست خارجی عربستان گسترش نفوذ در افغانستان با ترویج آیین وهابیت و یادآوری نقش رهبری در جهان اسلام بوده است. در اين راستا ریاض می تواند با حفظ جایگاه نفوذ معنوی خود و حتی گسترش آن در افغانستان جدا از تثبیت مقام خود در جهان اهل سنت نفوذ معنوی خود را در آسیای میانه را نیز گسترش دهد. در همین بين سعودی ها با راه اندازی مراکز آموزشی و دینی افکار و شریعت اسلامی را مطابق با تفسیر وهابیت طرح راه اندازی مرکز بزرگ دینی«مرکز اسلامی ملک عبداله» با هزینه ۱۰۰میلیون دلاری در رقابت با دانشگاه خاتم النبيين در كابل را در برنامه دارند.
حضور سياسي و ژئوپلتيك:
مانور سياسي صلح با طالبان و نوع ميانجي گري: از نگاه رهبران عربستان آنان تاثیر گذار و تعیین کننده در تحولات افغانستان هستند. در این راستا این کشور با توجه به نوع ارتباط با گروه های بنیادگرا در پاکستان و افغانستان (عربستان سعودی پشتیبانی کننده گذشته طالبان بوده و اکنون نیز نفوذ زیادی در بین رهبران طالبان و جریان افراط داشته است) از سویی مي تواند منافع طالبان و احزاب و همپیمانان افغانستان عربستان را در افغانستان تامین و از سویی نیز منجر به دریافت امتیازات گسترده تر از دولت کابل و حضور فزاینده در افغانستان گردد. در اين بين ریاض با توجه به حمايت واشنگتن از مذاکره با گروه های مخالف به میزبانی عربستان می کوشد تا گذشته از رقابت با قطر در کسب و نقش عمده در گفتوهای طالبان با دولت افغانستان نقش مهم خود را به امریکا یادآور شود و امتیازاتی را در سایر حوزه ها از غرب دریافت کند. گذشته از اين نيز بايد توجه داشت كه پس از سرنگونی طالبان در افغانستان نقش عربستان در این کشور کمرنگ شده و بر نفوذ برخی از رقیبان عربستان در افغانستان افزوده شده است لذا عربستان با بستن معاهده استراتژیک با دولت افغانستان (با محور های اقتصادی، امنیتی و سیاسی) قصد دارد برای احیای نقش گذشته خود در افغانستان بکوشد.
مهار ايران و رقابت با قدرت هاي منطقه اي:
در واقع از نگاه عربستان با توجه به وضعيت كنوني افغانستان حضور و نفوذ بيشتر در افغانستان مي تواند جدا از مهار ايران به تقويت حضور امنيتي سياسي و ژئوپلتيك آنها در منطقه كمك كند. اين امر از سالهاي گذشته نيز مد نظر مقامات عربستاني بوده است چنانچه در گذشته ويکى‌ليکس نامه‌اى را از هيلارى کلينتون، وزير امور خارجه امريکا منتشر کرده بود که عربستان سعودى از تشکيل مثلثى شيعه متشکل از ايران و پاکستان تا عراق تحت حکومت نورى مالکى و تشکيل مثلثى شيعى در منطقه بسيار نگران بود. اكنون نيز تشديد تنش با تهران توجه عربستان به افغانستان را بيشتر كرده است. در واقع به هر ميزان كه دامنه اختلاف بين تهران و رياض پايدار باشد نگاه عربستان به حضور فزاينده در همسايگان شرقي ايران و مهار ايران از شرق بيشتر ميشود. در اين بين اكنون رياض كه با هر گونه رويكرد تهران كه موجب تقويت حوزه نفوذ ايران در منطقه عربي باشد مخالف است و اميدوار بود كه نوعي اتحاد منطقه اي بر ضد ايران در دور ايران شكل داده تا جدا از كم كردن آسيب احتمال توافق و غرب و گسترش بيشتر قدرت منطقه اي ايران رياض بتواند قدرت ايران را در منطقه را مهار كند و مانع از نقش آفريني بيشتر ايران در خاورميانه عربي گردد.
گذشته از اين بايد دانست در شرايط كنوني و تشكيل دولت وحدت ملي رياض از آينده نوع همكاري ايران وواشنگتن بر سر افغانستان و كاهش نقش رياض در منطقه مي هراسد لذا با تدوين رويكردهايي تلاش ميكند جدا از توجه به بهره گيري از نقش پاكستان در رقابت با تركيه در جهان اسلام و جلوگيري از حضور بيشتر چين نقش مهمي در افغانستان بازي كند. در كنار اين رياض سعي ميكند تا با توجه به منطقه آسياي مركزي افغانستان به مثابه پايگاهي ايدئولوژيكي سياسي وفرهنگي براي حضور در آسياي مركزي باشد.
اهداف افغانستان از روابط با عربستان:
سیاست خارجی مستقل افغانستان در دوران امیر امان اله خان شکل گرفت. در آن دوران افغانستان با جمهوری ترکیه روابط خارجی حسنه داشت اما در دوران نادرخان وي گرایش بیشتري به کشور عربستان سعودی پيدا كرد در اين ميان با توجه به نقش عربستان در جهان اهل سنت رهبران افغانستاني معمولا توجه ويژه اي به اين كشور دارند. در اين ميان با توجه به شرايط كنوني رهبران افغانستان اهدافي چند از روابط با رياض دارند.
سياسي و ژئوپلتيك:
از نگاه اشرف غنی احمدزی عربستان در خطوط کلی سیاست خارجي در حلقه دوم (حلقه نخست کشور های همسایه، حلقه دوم کشور های اسلامی، حلقه سوم کشور های غربی مانند آمریکا) قرار دارد. در اين بين با توجه به اينكه غني در زمان کارزارهای انتخاباتی خود بیان داشته بود که صورت پیروزی نخستین خارجی اش به کشور عربستان خواهد بود وي نخستين سفر خارجي خود را به عربستان داشت.در اين بين بايد توجه داشت كه عربستان به عنوان یکی از کشورهای حامی مالي و سياسي تیم آقای اشرف غنی حامد زی شناخته میشود و انتخاب غني به عنوان ريس جمهور ميتواند فرصت هايي بيشتري براي عربستان فراهم كند. در كنار اين اشرف غنی تكنوكرات با سفر به عربستان سعودی عملا در مقابل اتهام بي توجهي به دين اسلام در جهت افزايش محبوبيت خود تلاش كرده است.
كاهش از نقش مخرب رياض و كمك به صلح با طالبان :
عربستان از کشور هایي است که بیشترین کمک را به مدارس دینی منطقه (که نقش بنيادين در ترویج اندیشه های بنیادگرایانه دارد) ميكند و اين امر چالش جدی فراروی حکومت رئیس جمهور کرزی بوده است. در اين ميان از نظر افغان ها عربستان به لحاظ فکری و تجهیز مالی گروه طالبان مورد سوظن است لذا در صورت ارتباط بيشتر با رياض مي توان از نقش مخرب رياض كاست. از اين منظر تا وقتي منبع تغديه و آبشخور سياسي گروه هاي نظم ستيز در عربستان باشد اين گروه ها با دولت سر سازش نداشته و سلاح ها را به زمين نگذاشته و به قانون اساسي احترام نمي گذارند. لذا در چند سال گذشته هم کرزای به نقش عربستان سعودی در تامین صلح تاکید کرده و از عربستان خواست تا میزبان مذاکرات صلح دولت افغانستان و طالبان باشد. هم اكنون غني نيز براين نظر است كه با توجه به نگاه ولیعهد عربستان سعودی (کشورش از هیچ تلاشی برای تامین صلح و ثبات در افغانستان دریغ نخواهد کرد) از نفوذ سنتی عربستان سعودی بر طالبان در راستای برقراری رابطه با طالبان و تامین صلح در کشور استفاده کند.
تلاش در جهت مهار پاكستان و آي اس آي:
از نگاه کابل با توجه به روابط گذشته طالبان و ریاض ، ریاض با اسلام آباد و نقش و جایگاه معنوی عربستان در جهان اسلام و در بین رهبران طالبان میانجی گری ریاض می تواند مفید باشد و هرگونه رضایت عربستان به ایفای نقش میانجی گرایانه میتواند رهبران و ارتش پاکستان را هم به معادله صلح افغانستان نیز بکشاند. چنانچه اخيرا شورای عالی صلح افغانستان سفر وزیر خارجه عربستان به پاکستان را در تقویت روند تلاش های صلح این کشور موثر دانست و یک هفته قبل از آن، هیاتي از شورای عالی صلح افغانستان، از عربستان سعودی دیدار کرده بود. در اين بين بايد اشاره كرد با توجه به نفوذ گسترده رياض در دولت نواز شريف عربستان سعودی دست کم می تواند آي اس اي را وادار به حمایت از روند صلح و جلوگيري از ناماني در افغانستان نماید.
همکاری های همه جانبه اقتصادي عربستان با افغانستان:
چندي پيش در حاشیه نشست کشورهای قلب آسیا در شهر آلماآتي قزاقستان وزیر خارجه افغانستان با معاون وزارت خارجه عربستان سعودی موافقت نامه همکاری های همه جانبه امضا کرد. در این موافقت نامه توافق شده تا در بخش های تجارت، اقتصاد، سرمایه گذاری، فرهنگی، مطبوعات و... همکاری صورت گیرد. در اين بين با توجه به وعده های اقتصادی (که آقای غنی در مبارزات انتخاباتی خود به مردم وعده داده است) و وضعيت و توان گسترده اقتصادي رياض در شرايط كنوني كابل تلاش ميكند تا از اين توان بهره برد و از حضور گسترده اقتصادي و سرمايه گذاري عربستان در افغانستان حمايت كند و دركنار آن نيز امتيازهايي چون حضور مذهبي و.. به رياض دهد. در اين بين بايد توجه داشت كه از نگاه كابل حضور اقتصادي عربستان مانع از نقش مخرب در كشور خواهد شد.
رويكرد بازيگران به حضور و افزايش نقش عربستان در افغانستان
پاکستان از يك سو به عنوان کشور همسو و همفکر با عربستان در منطقه از همکاری عربستان در افغانستان استقبال کند. اما از سوی دیگر به خاطر اینکه ممکن است جای نفوذ گسترده ای برای پاکستان باقی نماند ممکن است مخالف گسترش نفوذ عربستان در افغانستان باشد . جدا از این کشورهای دیگر منطقه بويژه ايران و همسايگان شمالي چون تاجيكستان ازبكستان تركمنستان و همچنين هند، چين و روسيه که با افکار افراطی و وهابیت به شدت مخالفت هستند با حضور بیشتر عربستان مخالفت میکنند.
چشم انداز حضور عربستان در افغانستان:
از نگاه مخالفان ایفای نقش پررنگ تر عربستان در طول سی سال گذشته بیشتر ایدئولوژیک بوده است و ریاض در میانجی گری و فشار بر طالبان عملا تلاشهایی عمده صورت نداده است. همچنین عربستان نفتي جدا از انجام ندادن بخشی از تعهدات خود در قبال افغانستان کمک اقتصادی گسترده اي به دولت و مردم افغانستان نکرده است. در اين ميان مخالفان بر اين نظرند عربستان سعودی هیچگاه به اندازه ای با افغانستان دوست نبوده که منجر به زدودن ریشه های تروریزم، بنیادگرایی مذهبی و افراطی گری ایدئولوژیک گردد. گذشته از اين پیامدهای رویکرد ایدئولوژیک ریاض این نگرانی را در بین احزاب گوناگون مذهبی، قومی و اقلیتهای افغانستان افزایش داده است. لذا نگاه بسياري از احزابي چون ائتلاف ملي افغانستان و همچنين تاجيكها و شيعيان به حضور افزايشي عربستان در افغانستان مثبت نيست . گذشته از اين نيز افغانستان جامعه اي چند قومی بوده و در گرايش هاي مذهبي مردم افغانستان تعامل مثبتي با همه مذاهب اسلامي داشته و فرهنگ مذهبي ملي افغانستان بيشتر حنفي و شيعي بوده است لذا حضور گسترده و استراتژیک عربستان در افغانستان، برخلاف خواست و تمایل جمعی مردم افغانستان است و به تشدید رقابت قدرت های رقیب منطقه ای و بین المللی در کشور منجر ميشود. در اين بين هر چند اکنون دولت افغانستان از رویکرد شرکت ریاض در گفتگوهایی صلح عربستان و افزایش حضور سیاسی و اقتصادی این کشور در افغانستان حمایت میکند اما در كنار حمايت از افزایش نقش اقتصادی این نگرش به معنای پذیرش گسترده نقش مذهبي و سياس ریاض نيست.