فرزاد رمضانی بونش
کارشناس و پژوهشگر مسائل منطقه
توافقنامه مربوط به مطالعات امکان سنجی پروژه خط آهن ایران افغانستان تاجیکستان قرقیزستان و چین در اکتبر سال 2010 به امضای طرفهای قرارداد رسیده است . بربنیاد تفاهمنامه‌ای میان پنج کشور چین، قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران خط آهن ترانزیتی از چین تا ایران در نظر است. این راه آهن به درازای ۲هزار و یکصد کیلومتر ایجاد میشود و بخش بزرگی از آن یعنی یکهزار و ۱۴۸ کیلومتر از افغانستان عبور میکند.بربنیاد تفاهمنامه میان پنج کشور هر یک از کشورها مکلفند تا بررسی‌های فنی و اقتصادی این پروژه را در تا نیمه سال ۲۰۱۶میلادی به پایان برسانند تا کار عملی این پروژه آغاز شود. اخیرا نیز در دیدار مقامات عالی ایران و افغانستان در تهران بر این طرح تاکید شده است.
منافع سیاسی و اقتصادی همه اعضا از کریدور نوین ریلی:
در واقع اعضا دستاوردهای مثبت و گسترده‌ای از راه‌اندازی این راهآهن در بعد ملی و منطقه‌ای خواهند داشت. این راهآهن میتواند در کنار افزایش حمل‌ونقل رشد اقتصاد ملی را به ارمغان آورد و موجب افزایش روابط تجاری، افزایش گردشگری، توسعه اقتصادی ملی گردد. در این میان، خط آهن یاد شده راه حمل‌ونقل بازرگانی جهانی میان شرق (از چین تا ایران) و غرب جهان (اروپای غربی) را کاهش و کشورهای عضو را از خاک ایران به آب‌های آزاد خلیج فارس پیوند میدهد. در کنار این نیز حمل و ترانزیت بار میان کشورهای منطقه را آسان و با کوتاه‌تر شدن مسیر زمان و هزینه‌های حمل بار را کاهش و نقش ترانزیتی کشورها را افزون میکند. در بعد دیگری خط آهن ایران افغانستان تاجیکستان قرقیزستان و چین میتواند به رشد روابط سیاسی دوجانبه چند جانبه کشورهای عضو کمک کندو در کنار آن موجب پویایی بیشتر اقتصادی در بین کشورهای عضو کریدور شمال ـ جنوب (با مشارکت چهارده کشور) خواهد شد. گذشته از این هر چند خط آهن تجن ، سرخس و مشهد و بافق، مشهد از هزینه های های ریلی کشورهای آسیای میانه در دسترسی به خلیج فارس، هند و... کاست، اما باید توجه داشت که با ایجاد کریدور ریلی نوین بین ایران و چین از ایران تا کاشغر (از راه کشورهای افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان) فاصله ریلی و دسترسی چین و کشورهای افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان به ایران، اروپا و خلیج‌فارس کمتر میشود. این امر در حالی است که این راه آهن حلقه مفقوده راهآهن استاندارد بین‌المللی و مهم‌ترین مسیر انجام نشده راهآهن شرق در جهان است و در صورت تحقق کمکی مهم به همگرایی سیاسی و منطقه ای خواهد کرد. چرا که گسترش هر نوع همکاری بین کشورهای منطقه به تنظیم منافع منافع مشترک بین این کشورها و کاهش تهدید کمک میکند و گره خوردن منافع از میزان تهدید آنها نسبت به یکدیگر بصورت طبیعی کاسته و به توسعه ثبات و امنیت پایدار در منطقه کمک خواهد کرد.
منافع اعضا
منافع چین:
چین در سالهای گذشته در راستای احیای جاده ابریشم زمینی و آبی و توسعه زیرساخت های بازرگانی کشورهایی که در مسیر این جاده قرار گرفته اند، پیشتر اعلام کرده بود که به واسطه اهمیتی که جاده ابریشم آبی و زمینی برایش دارد، 40 میلیارد دلار برای احیای مجدد آن هزینه خواهد کرد. در این بین در سال 2015 میلادی، کشور چین 9000 کیلومتر خط راه آهن جدید راه اندازی کرده است. در این بین چینی‌ها هر چند بر روی خط آهن دیگری مسیر چین ـ قزاقستان ـ دریای خزر ـ جمهوری آذربایجان ـ گرجستان به اروپا را مد نظر دارند، اما راه آهن چین قرقیزستان تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان درجهت منافع ملی آنها است و بنا به حجم بالای روابط اقتصادی خود نیازمند راه‌های متنوع به بازارهای تجاری و منابع انرژی است و لذا برای چین ارتباط ریلی و جاده‌ای از مناطق غربی چین به غرب آسیا، خلیج فارس و اروپا اهمیت دارد. در این راستا مسیر فعلی برقراری ارتباط بین كشور چین با كشورهای غرب آسیا، خاورمیانه (برای صادرات و واردات كالاها و همچنین مواد نفتی خلیج فارس) با این خط آهن کوتاه تر میشود.
منافع ایران:
هر چند اکنون ارتباط راه آهن ایران و چین هم‌اكنون از طریق كشورهای آسیای میانه (عبوری از كشورهای قزاقستان، ازبكستان و تركمنستان) برقرار است، ولی كریدور جدید ریلی در بعد ملی میتواند تبادلات اقتصادی ایران را در وهله نخست با همه اعضا افزایش دهد و در بعد منطقه‌ای نیز با توجه به برنامه‌های دولت برای توسعه منطقه مکران و بندر چابهار، ایران میتواند به هاب حمل‌ونقل منطقه‌ای، دسترسی بیشتری بیابد؛ و خط ریلی جدید میتواند تاثیر قابل توجهی در تراتزیت و رشد حجم تجارت ایران با کشورهای منطقه داشته باشد. در بعد سیاسی و ژئوپلیتیک با وجود برتری‌هایی در حوزه امنیت ترانزیت و عبور محموله‌های ترانزیتی گسترده از خاک ایران سیاست همه‌چیز بدون ایران و دور زدن ایران در طرح‌های مهم اقتصادی و ژئوپلیتیک منطقه ناکام خواهد شد.
منافع تاجیکستان:
در واقع از گذشته دوشنبه در زمینه اجرا و ساخت شبکه راهآهن بین ایران-افغانستان-تاجیکستان و ترکمنستان– افغانستان–تاجیکستان تلاش کرده بود و مقامات این کشور بارها بر خروج کشور از وضعیت کنونی ارتباطی تاکید کرده بودند.اکنون نیز تلاش دوشنبه برای خروج از بن‌بست ارتباطی در حالی است که با افزایش فشارهای ازبکستان مواجه بوده است. بنابراین ایجاد یک کریدور حمل و نقل زمینی و احداث راهآهن از راه خاک افغانستان برای تاجیکستان مهمتر است. این خط آهن میتواند تاجیکستان را به گونه مستقیم به افغانستان و غیر مستقیم به ایران ( به عنوان دو کشور فارسی زبان ) وصل کند و از نیاز سیاسی به ازبکستان و روسیه بکاهد.
منافع قرقیزستان:
قرقیزستان در سالهای اخیر این کشور تلاش کرده است تا با تقویت زیربناهای اقتصادی روابط خارجی خود را با همه کشورها گسترش دهد. در این حال از آنجا که قرقیزستان کشوری بسته است این کشور تلاش کرده تا راه های ارتباط بیشتری را ایجاد کند بنابراین متنوع کردن مسیرهای صادراتی خود راه آهن هایی را به قزاقستان، چین و اکنون افغانستان و تاجیکستان مد نظر داشته است. این خط آهن عملا با دور زدن ازبکستان و کاهش نقش کلیدی آن در فشار به همسایگان از اتکای قرقیزستان به خطوط ریلی ازبکستان می کاهد.گذشته از این منافع سیاسی و اقتصادی این کشور از قبل این خط با بسیاری از کشورهای دیگر این خط همسان است.
منافع افغانستان:
افغانستان تا سال 2011 فاقد هر گونه راه آهنی بود این درحالیست که این کشور سخت نیازمند خطوط راه آهن است. در این بین این کشور محصور در خشکی تلاش میکند شبکه‌ی حمل و نقل ریلی را در سراسر کشور توسعه دهد. در این بین در کنار گذار از بن بست های ارتباطی اهمیت و موقعیت استراتژیکی افغانستان را بالا برده و اتصال آن به کشورهای همسایه ایران، و سپس با هند، چین، روسیه و آب‌های آزاد و کشورهای جهان را فراهم تر کند و به پیشرفت اقتصادی بیانجامد. در این راستا ساخت خط آهن جدید، (یکهزار و ۱۴۸ کیلومتر از را نوین از شش استان قندوز ، بلخ، جوزجان، فاریاب، بادغیس و هرات می‌گذرد) امکان دسترسی افغانستان به شبکه‌ی خط آهن آسیای میانه و اروپا را نیز افزایش میدهد. راه اندازی این خط آهن استان های مرکزی و شمالی را در مسیر ترقی و توسعه قرار میدهد و با توجه به گذر خط آهن نوین از بخش های شمالی افغانستان (کمتر در حوزه نفوذ طالبان قرار دارد ) احتمال چالش های امنیتی گروه طالبان کمتر است. در بعد دیگر ساخت این كریدور از نظر رشد بخش های بین راه و پوشش شهرهای بین مسیر نیز دارای اهمیت است و همچنین میتواند فرصتی برای صدور مواد معدنی معادن گسترده کشور باشد. گذشته از این حجم تقاضای ترابری کشورهای عضو از این مسیر به نحو قابل ملاحظه‌ای است و می تواند سالانه بین 200 الی 300 میلیون دلار حق ترانزیت نصیب کشور کند. همین امر موجب شده است تا مقامات با پشتیبانی کامل از این طرح، آن را دارای نقش مهمی در رشد اقتصاد ملی کشور افغانستان ارزیابی کنند.