سوم سپتامبر سال ۱۸۷۹
دومین قیام مردمی بر ضد استعمار انگلیس
شهر کهنه کابل تاریخ زنده ای از مبارزات ضد استعماری است . از کو چه های اطراف بالاحصار کابل که زمانی مقر شاهان و مرکز فرمانروایی سلطنتی بود غریو آزادی خواهان بلند میشد و با خون آزادی خواهان رنگین می‌گردید. در دومین قیام مردم کابل علیه دم و دستگاه سفارت انگلیس درین جوار کاخ سلطنتی سه هزار کابلی هم آغوش خاک و خون گردیده بود . دستگاه استعماری انگلیس در بدل این جان نثار ی آن قلعه را آتش زد .
شاه ترقیخواه افغانستان امیر شیر علیخان که کار نامه هایش شامل تاسیس اولین اردو ی منظم ، تشکیل کابینه، نشر اولین اخبار بنام شمس النهار ، تاسیس مسافر خانه ها در فاصله های میان کابل و ولایات ، تاسیس نظام پُستی (داک خانه ) و ضدیت با استعمارگران انگلیس بود به اثر بد عهد ی روسها در سپردن اسلحه ، عدم پابندی به تعهدات حمایت سیاسی و مالی از افغانستان و هجوم اردوی انگلیس مجبور به ترک کابل شد و به امید موهوم کمک قوای نظامی روسیه مستقر در ازبکستان بسوی بلخ رفت اما با جواب رد جنرال کوفیان قوماندان قوای روسیه در ازبکستان مو اجه شد و در شهر مزار جان داد .
پسر بی کفایت وی محمد یعقوب جانشین پدر شد . او که داماد سردار یحی خان جاسوس انگلیس بود حاضر شد به اثر مشوره و تاکید خسرش به پیشواز قوای متجاوز انگلیس به گتدمک جلال آباد برود و با خفت حاضر شود زیر یک خیمه با نماینده انگلیس در حضور داشت سردار یحی خان معاهده گندمک را امضاء نماید .
این حرکت در زمان بازی استخباراتی روسیه تزاری و انگلستان در پهنای گسترده ای از ایران تا ترکستان چینی و از دامنه های قفقاز تا ریگستانهای سند بود .
امیر شیرعلیخان خواسته بود درین رقابت بتواند حمایت روسها را بدست آورده بر ای استقلال کشورش کا ی بکند اما جور آمد روسیه و انگلیس در اروپا این امیر ترقی پسند را به قربانی گرفت و افغانستان برای بار دوم پامال نظامی های بریتانیا گردید .
پس از امضای معاهده گندم سر لویس کیانوری در ۲۴ جولای سال ۱۸۷۹ با یک دسته از نظامیان و سیاسیون در بالا حصار کابل در کنار قصر سلطنتی جایگزین شد ، او اختیارات مالی و معاشات عساکر افغانی را بدست گرفت .
با چنین وضعیت در بازارهای کابل نظامی های افغان با شمشیر های برهنه در گردش،می‌بودند و بر علیه سلطه انگلیس مردم را به قیام دعوت می‌کردند.
تاریخ سوم سپتمبر سال ۱۸۷۹ نظامی ها با ۶۰ هزار کابلی های ملکی قیام را آغاز کردند . قیام کنندگان به جانب سفارت انگلیس حرکت نمودند که به اثر تیراندازی محافظین انگلیس چندین تن ایشان به شهادت رسید. جوش ازا یخواهی با خون های ریخته شده درهم آمیخت، مبارزین با زینه ها بر فراز بام سفارت شدند و با جنگ مشت و یخن قطعات انگلیس را نابود کرده کیاوناری را با ۱۲۳ تن از اعضای سفارت به قتل رسانده سفارت را طعمه آتش ساختند .
خبر این قیام پیروزمند لندن و سمله( مقر اقامت ویسرای انگلیس در هند ) را به لرزه آورد، امر سوق قطعات نظامی بصوب کابل صادر شد دو لوای پیاده و یک لوای سواره تحت قومانده رابرتس با عبور از کوتل شتر گردن به لوگر ریختند و به جانب کابل مار ش کردند . لارد لیتن از سمله فرمان داده بود " کابل سرتاپا بسوزد " .
رابرتس دلیل حمله بر کابل را برای امیر محمد یعقوب خان چنین گفته بود : "برای اطمینان شخص والا حضرت و احیای صلح و نظم در پایتخت والا حضرت " .
رابرتس با رسیدن به کابل از محل سفارت سوخته دیدن کرد و امر دستگیری سران قیام را داد. مسئول امور حکومتی شهر کابل که کله کیوناری را به حیث سمبول پیروزی به نمایش گذاشته بود با یک صد تن افغان قیام کننده در بالا حصار بدار آویخته شد و در بدل سفارت سوخته انگلیس قلعه شاهی بالا حصار ویران گردید.
این اقدامات خونین و ویرانگر مانع تداوم قیام نشد مبارزان تحت زعامت ملا مشک عالم و محمد جان خان وردگ تا سرحد اجبار قوای انگلیس به ترک کابل رزمیدند و انتقام خو ن های ریخته شده را گرفتند .
محمد جان خان وردگ قوای نظامی انگلیس،را در دامنه های کوه قرغ و دشت قلعه قاضی تا قلعه جنگی رُفت تا آنها بداخل قلعه جنگی محصور گردیدند . این درس دیگر به قوای تجاوزگر انگلیس بود .
روح شهیدان و آزادیخواهان شاد و خاطرات رزم و پیکار شان جاودانه باد .